Przekazanie gospodarstwa przez rodziców a żądanie spłaty przez siostrę

Nie każde nieodpłatne przysporzenie majątkowe jest darowizną

Jedyne roszczenie, jakie mogłoby przysługiwać siostrze, to roszczenie o zachowek. Jak jednak słusznie Pan wskazał, jest ono bezzasadne – w oparciu o przepisy i orzecznictwo wyjaśnię, dlaczego. Otóż ustawa dopuszcza zaliczenie na schedę spadkową darowizn. Kodeks cywilny w art. 888 i n. (dalej „K.c.”) określił darowiznę jako nazwaną umowę typową i przydał jej określone konstrukcyjne ramy. Powoduje to, że nie każde nieodpłatne przysporzenie może być uznane za darowiznę, skoro jest to kodeksowa umowa nazwana i typowa dla sytuacji kwalifikowanych przez wspomniany art. 888 i n. K.c. Stąd próba dowolnego, bo sprzecznego z brzmieniem wspomnianego przepisu, zaliczania do schedy spadkowej innych nieodpłatnych, poza darowizną, przysporzeń majątkowych, jest nieprawidłowa, albowiem jest sprzeczna z wyraźnym i jednoznacznym brzmieniem przepisu, a zatem jest wykładnią contra legem.

Skoro bowiem ustawodawca w treści wspomnianych przepisów przewidział możliwość zaliczenia na schedę spadkową darowizn dokonanych w określonych warunkach, tylko z zawarciem tej kodeksowej umowy nazwanej powiązał taką możliwość. Gdyby jego zamiarem było objęcie owym zaliczeniem innych nieodpłatnych przysporzeń majątkowych niebędących jednak darowizną, dałby temu wyraz w treści przepisu. Skoro tego nie zrobił, wnosić należy, dokonując wykładni przepisów o zachowku i zakładając racjonalność ustawodawcy i celowość wprowadzanych przez niego regulacji prawnych, że ową możliwość związał jedynie z zawarciem umowy darowizny kwalifikowanej przez art. 888 i n. K.c.

Zobacz też: Spłata rodzeństwa z darowizny

Cechy umowy przekazania gospodarstwa rolnego za rentę

Umowa przekazania gospodarstwa rolnego za rentę, zawarta na podstawie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników i ich rodzin jest inną od umowy darowizny umową nazwaną kwalifikowaną przez wspomnianą ustawę.

W uzasadnieniu uchwały z dnia 19 lutego 1991 r. w sprawie IIICZP 4/91 przyjmującej, że „wartości gospodarstwa rolnego przekazanego następcy na podstawie art. 52 ust. 1 ustawy z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym i innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin (Dz. U. Nr 32, poz. 140) nie uwzględnia się przy ustalaniu zachowku”, Sąd Najwyższy wskazał na niejednorodny charakter umowy przekazania gospodarstwa rolnego następcy w trybie przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym rolników i ich rodzin, podkreślając, iż zawiera ona elementy prawa administracyjnego, ubezpieczeniowego i cywilnego. Powoduje to, że jest to umowa odrębna od umowy darowizny, co przemawia przeciwko uznaniu, że z punktu widzenia uprawnień do zachowku umowa taka może być traktowana jako umowa darowizny.

Istnienie owej odrębności i swoistości tej umowy wynika z utrzymania przez ustawodawcę takiego jej charakteru, mimo zmian przepisów o ubezpieczeniu społecznym rolników.

W uzasadnieniu tej uchwały wskazano, że wątpliwości i rozbieżności zdań co do charakteru tej umowy znane były niewątpliwie ustawodawcy już na gruncie obowiązywania ustawy z 1977 r. Jednakże w ustawie z 1982 r. utrzymano szczególny charakter tej umowy, w tym także postanowienie, zawarte w jej art. 54, że następca przejmuje gospodarstwo rolne wraz z tymi tylko obowiązkami, które są związane z prowadzeniem tego gospodarstwa. Istotnych zmian nie dokonano także przy nowelizacjach tej ustawy, nawet wówczas, gdy za przekazanie gospodarstwa rolnego uznano również odpłatne lub nieodpłatne przeniesienie własności gospodarstwa na rzecz dowolnej osoby fizycznej lub prawnej, stosownie do przepisów Kodeksu cywilnego (art. 2 pkt 6b) ustawy w brzmieniu nadanym przez art. 6 ustawy z dnia 24 lutego 1990 r. o niektórych warunkach funkcjonowania ubezpieczenia społecznego rolników indywidualnych i członków ich rodzin w 1990 r. – Dz. U. Nr 14, poz. 90). Mimo wejścia w życie ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz. U. z 1991 r. Nr 7, poz. 24) i wprowadzenia w niej istotnych zmian co do warunków umowy z następcą, w tym także możliwości jej rozwiązania, ustawodawca zachował jej szczególny charakter, nakazując jedynie stosować do niej odpowiednio przepisy Kodeksu cywilnego o umowie przedwstępnej (art. 84, 89 i 91 tej ustawy). Według art. 119 ust. 1 tej ustawy skutki prawne umowy o nieodpłatne przekazanie gospodarstwa rolnego następcy, zawartej według dotychczasowych przepisów, ustala się według tych przepisów (z wyjątkiem szczególnej możliwości rozwiązania umowy – por. ust. 2 art. 119), co powoduje, że jej postanowienia muszą być uwzględnione przy wykładni także dotychczasowych przepisów. Również bowiem w tej ustawie, mimo odstąpienia od określenia umowy z następcą, jako umowy przekazania gospodarstwa rolnego, i nadania jej charakteru umowy – pierwotnie – zobowiązującej, a – następnie – przenoszącej własność nieruchomości, w sposób szczególny określono zarówno osobę takiego następcy, jak i powiązanie tej umowy – jak poprzednio – z nabyciem przez rolnika przenoszącego własność swojego gospodarstwa prawa do emerytury lub renty inwalidzkiej (art. 84 i 85 ustawy). Odrębne unormowanie rozwiązania umowy przez sąd (a nie jej odwołania), czy możliwości uzyskania przez rolnika świadczeń dożywotnich lub pieniężnych (art. 88 ust. 1 i 2 ustawy), wskazuje nadal na zamiar odróżnienia tej umowy od umów uregulowanych w Kodeksie cywilnym. Zachowano także ścisłe powiązanie możliwości zawarcia umowy z pracą następcy w gospodarstwie rolnym, jej zaprzestanie, czyniąc przesłanką rozwiązania umowy (art. 87 ustawy). Ustawodawca nie zdecydował się również na zmianę art. 993 K.c., jak miało to miejsce w odniesieniu do zapisu windykacyjnego (art. 1 pkt 15 ustawy z dnia 18 marca 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw – Dz. U. Nr 85, poz. 458).

Przeczytaj też: Spłata rodzeństwa z domu

Odrębność umów o przekazanie gospodarstwa rolnego i darowizny

To wszystko sprawia, że umowa przekazania gospodarstwa rolnego jest umową odrębną od umowy darowizny. Przyczyną jej zawarcia jest bowiem dążenie do uzyskania świadczeń z ubezpieczenia społecznego, której następstwem jest wzajemna zależność umowy i decyzji w przedmiocie tych świadczeń ubezpieczeniowych, polegająca na tym, że utrata mocy jednej z tych czynności pociąga za sobą utratę mocy także drugiej. Dochodzi do powiązania tymi czynnościami rolnika, następcy i Państwa jako przyznającego świadczenia, co przemawia za tym, że umowa nie mieści się w katalogu umów uregulowanych w Kodeksie cywilnym.

W uchwale z dnia 16 lipca 1980 r., III CZP 44/80 (OSNCP 1981, nr 2-3, poz. 24) Sąd Najwyższy wyjaśnił, że wspólna cecha umowy przeniesienia i umowy darowizny dotyczy wyłącznie nieodpłatności świadczenia, istotne natomiast znaczenie dla swoistości umowy przeniesienia ma to, że przekazujący zapewnia sobie świadczenia emerytalne lub rentowe ze środków państwowych, korzystanie z działki, lokalu mieszkalnego i pomieszczeń gospodarczych, a gospodarstwo przejmuje osoba zdolna do osiągania lepszych efektów gospodarowania, przez co umowa spełnia cel gospodarczy i społeczny.

Zaliczenie darowizn do substratu zachowku

Konsekwencje przyjęcia, że umowa przekazania nie jest darowizną i nie mają do niej zastosowania przepisy Kodeksu cywilnego regulujące umowę darowizny, odnoszą się zatem również do doliczania darowizn do substratu zachowku, która została uregulowana w art. 993 i 994 K.c. Użyte w art. 993 K.c. pojęcie darowizny odnosi się do umowy uregulowanej w art. 888 K.c., którą darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swojego majątku, jeśli nie dotyczy bezpłatnych przysporzeń objętych art. 889 K.c. (por. uzasadnienie uchwały SN z dnia 21 czerwca 2012 r. w sprawie III CZP 29/12).

Przedstawiona analiza charakteru umowy przekazania gospodarstwa rolnego następcy określa cechy tej czynności prawnej, które różnią ją od uregulowanej w Kodeksie cywilnym umowy darowizny i doprowadziły do uznania, że stanowi ona swoisty rodzaj umowy przenoszącej własność. Pośród tych cech kwestia nieodpłatności nie miała dominującego znaczenia. Wybór przez ustawodawcę takiego rodzaju umowy, a nieskorzystanie z typów umów uregulowanych w kodeksie, był podyktowany uwypuklonymi w orzecznictwie względami, prowadzącymi do przyjęcia, że nie jest ona darowizną.

Uwzględniając szczególne znaczenie przepisów regulujących zachowek i ich ochronną funkcję, nie można przyjąć, że przepisem art. 993 Kodeksu postępowania cywilnego objęta jest również umowa przekazania gospodarstwa rolnego następcy, ponieważ przez analogię należy stosować do niej przepisy o darowiźnie. Wykładnia funkcjonalna art. 993 K.c. oparta jedynie na nieodpłatności świadczenia spadkodawcy nie może prowadzić do wniosku, że objęte nią będą także świadczenia określone szczególnego rodzaju umową ustanowioną poza Kodeksem cywilnym, której nieodpłatność nie jest przyczyną zawarcia, a obowiązek świadczenia spadkodawcy stanowi wypełnienie warunku otrzymania świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Nieodpłatność umowy przekazania, będąca jedną z wielu cech umowy, wiązała się z możliwością uzyskania świadczeń przez rolnika oraz dążeniem do podniesienia rentowności gospodarstwa rolnego, bez której niejednokrotnie nie byłoby możliwości zrealizowania jej celu. Podkreślenia wymaga, że nowelizacje ustawy z dnia 12 grudnia 1982 r. nie wprowadziły zmian w charakterze umowy, a w ustawie z dnia 20 grudnia 1990 r. umowa przekazania jest obok darowizny, dożywocia i sprzedaży jednym z możliwych rozwiązań prowadzących do uzyskania świadczeń emerytalno-rentowych. Wbrew wysuwanym zapatrywaniom, przyczyna umowy przekazania ma znaczenie także w relacjach pomiędzy spadkobiercami, na co wskazuje charakter świadczeń oczekiwanych przez przekazującego gospodarstwo. Nie ma niebezpieczeństwa obchodzenia przepisów o doliczaniu darowizn, jeśli odmienny od niej charakter umowy przekazania wprowadzony został ustawą (tak SN w cyt. uchwale z 21 czerwca 2012 r.).

Podsumowując, Pańskiej siostrze nie przysługuje żadne roszczenie wobec Pana.

Nie znalazłeś odpowiedzi na swoje pytania? Opisz nam swoją sprawę wypełniając formularz poniżej  ▼▼▼ Zadanie pytania do niczego nie zobowiązuje.